(opracowano na podstawie:
- Przegląd regionalny. Województwo podkarpackie 2019, GUS, Rzeszów 2020).
Dominujący obecnie model gospodarczy, tj. produkcja-zużycie-wyrzucenie, charakteryzuje się niekorzystną efektywnością kosztową i negatywnym oddziaływaniem na środowisko. Panaceum na przemodelowanie obecnego systemu jest gospodarka cyrkularna, której celem jest zminimalizowanie strat oraz zużycie jednorazowych zasobów. Istotne jest tworzenie tzw. zamkniętej pętli, w których odpady z jednych procesów są wykorzystywane jako surowce dla innych.
Gospodarka wodno-ściekowa
Ścieki komunalne to ścieki bytowe lub mieszanina ścieków bytowych ze ściekami przemysłowymi albo wodami opadowymi lub roztopowymi, odprowadzane urządzeniami służącymi do realizacji zadań własnych gminy w zakresie kanalizacji i oczyszczania ścieków komunalnych. Dane o ściekach komunalnych obejmują ścieki odprowadzone siecią kanalizacyjną przez jednostki będące w gestii przedsiębiorstw i zakładów wodociągowo-kanalizacyjnych, dla których organem założycielskim jest wojewoda (lub będących pod zarządem samorządów terytorialnych) oraz wszystkich jednostek nadzorujących pracę zbiorowego odprowadzania ścieków poprzez sieć kanalizacyjną (w tym również spółdzielni mieszkaniowych, spółek wodnych, zakładów usług wodnych, zakładów pracy itp.). Ścieki te przed odprowadzeniem do odbiornika powinny być w całości poddane procesom oczyszczania, stąd w statystyce zostały ujęte jako ścieki wymagające oczyszczania. Dane te nie obejmują wód opadowych i infiltracyjnych odprowadzanych siecią kanalizacyjną.
Ścieki przemysłowe to ścieki niebędące ściekami bytowymi albo wodami opadowymi lub roztopowymi. Powstają w związku z prowadzoną przez zakład działalnością przemysłową, handlową, składową, transportową lub usługową, a także będące ich mieszaniną ze ściekami innego podmiotu, odprowadzane urządzeniami kanalizacyjnymi tego zakładu. Jako ścieki przemysłowe wymagające oczyszczania przyjęto ścieki odprowadzone siecią kanałów lub rowów otwartych bezpośrednio do wód, do ziemi lub do sieci kanalizacyjnej z jednostek produkcyjnych (łącznie z zanieczyszczonymi wodami z odwadniania zakładów górniczych oraz zanieczyszczonymi wodami wykorzystanymi w przemyśle do celów chłodniczych).
W 2019 r. w województwie podkarpackim objętość ścieków przemysłowych i komunalnych wymagających oczyszczenia odprowadzanych do wód lub do ziemi wyniosła 74036 dam3 i w porównaniu z 2016 r. wzrosła o 4,1% (w Polsce wzrosła o 0,5%). W przeliczeniu na 1 mieszkańca ilość ścieków przemysłowych i komunalnych wymagających oczyszczania odprowadzanych do wód lub do ziemi w ciągu roku wynosiła 34,8 m3, a w 2016 r. 33,4 m3 (w kraju odpowiednio 56,7 m3 i 56,4 m3). Pod względem wielkości tego wskaźnika Podkarpacie zajmowało 15. miejscu wśród województw.
Mapa. Ścieki przemysłowe i komunalne wymagające oczyszczania odprowadzone do wód lub do ziemi według województw w 2019 r.
Źródło: Przegląd regionalny. Województwo podkarpackie 2019, GUS, Rzeszów 2020, s.210.
W 2019 r. na terenie województwa podkarpackiego działało 49 przemysłowych oczyszczalni ścieków (52 w 2016 r.), spośród których 59,2% stanowiły oczyszczalnie biologiczne, 22,4% – mechaniczne, 14,3% – chemiczne, a oczyszczalnie z podwyższonym usuwaniem biogenów – 4,1%. Przepustowość tych oczyszczalni wynosiła 342,3 tys. m3 na dobę (w 2016 r. 390,8 m3 na dobę), spośród których największą przepustowość miały oczyszczalnie chemiczne – 178,3 tys. m3 i mechaniczne – 137,5 tys. m3).
Podstawą ograniczenia odprowadzania ścieków komunalnych do środowiska są oczyszczalnie ścieków. Na sieci kanalizacyjnej pracowało w 2019 r. 230 komunalnych oczyszczalni ścieków (223 w 2016 r.) do których odprowadzono ogółem 63061 dam3 ścieków (o 3298 dam3 więcej niż w 2016 r.). Przeciętnie w czasie doby do kanalizacji odprowadzanych było w 2019 r. 172,8 dam3 ścieków (163,3 dam3 w 2016 r.).
W województwie podkarpackim w latach 2016-2019 procentowy udział ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków, w ogólnej liczbie ludności systematycznie wzrastał (z 73,4% w 2016 r. do 75,6% w 2019 r.). W 2016 r. udział ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków na Podkarpaciu był nieznacznie (o 0,1 p.proc.) niższy niż przeciętnie w kraju, a od 2017 r. plasował się już powyżej uśrednionej wartości tego wskaźnika dla kraju. Województwo znajdowało się w 2019 r. na 8. miejscu w kraju (analogicznie jak w 2016 r.).
Mapa. Ludność korzystająca z oczyszczalni ścieków w % ogólnej liczby ludności według województw w 2019 r.
Źródło: Przegląd regionalny. Województwo podkarpackie 2019, GUS, Rzeszów 2020, s.211.
Gospodarka odpadami
W 2019 r. w województwie podkarpackim wytworzono łącznie 1,3 mln ton odpadów, z czego 38,4% stanowiły odpady komunalne.
Masa wytworzonych na Podkarpaciu odpadów (z wyłączeniem odpadów komunalnych) wynosiła w 2019 roku 825,3 tys. ton i była niższa o 40,8% w stosunku do 2016 r. Mniej odpadów (z wyłączeniem odpadów komunalnych) wytworzono tylko w województwie podlaskim (493,5 tys. ton) i lubuskim (654,2 tys. ton).
Wykres. Masa odpadów wytworzonych (z wyłączeniem odpadów komunalnych) według województw w latach 2016 i 2019
Źródło: Przegląd regionalny. Województwo podkarpackie 2019, GUS, Rzeszów 2020, s.219.
Z ogólnej masy wytworzonych na Podkarpaciu odpadów (z wyłączeniem odpadów komunalnych) w 2019 r. 84,3% przekazano innym odbiorcom (głównie do procesów odzysku), 12,1% – wytwórca we własnym zakresie poddał odzyskowi, 2,3% – unieszkodliwiono (we własnym zakresie przez wytwórcę) i 1,3% – magazynowano czasowo. Spośród odpadów poddanych procesom unieszkodliwiania (we własnym zakresie przez wytwórcę), 68,6% – przekształcono termicznie, 31,4% – unieszkodliwiono w inny sposób. Na 1 km2 przypadało 46,2 ton odpadów wytworzonych (w kraju – 365,0 ton/km2).
Na składowiskach własnych zakładów, odpadów dotychczas składowanych (nagromadzonych) na koniec 2019 r. było 55,9 tys. ton, co w porównaniu z nagromadzeniem w skali kraju sklasyfikowało województwo podkarpackie na 16. miejscu. Głównym źródłem odpadów było przetwórstwo przemysłowe oraz wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną.
Najwięcej odpadów (37,0% wszystkich odpadów wytworzonych) powstało z procesów termicznych, 15,2% z kształtowania oraz fizycznej i mechanicznej obróbki powierzchni metali i tworzyw sztucznych, 12,6% z przetwórstwa drewna oraz z produkcji płyt i mebli, masy celulozowej, papieru i tektury, 7,8% z instalacji i urządzeń służących zagospodarowaniu odpadów, z oczyszczalni ścieków oraz z uzdatniania wody pitnej i wody do celów przemysłowych, 7,2% z budowy, remontów i demontażu obiektów budowlanych oraz infrastruktury drogowej (włączając glebę i ziemię z terenów zanieczyszczonych), 5,5% z rolnictwa, ogrodnictwa, upraw hydroponicznych, rybołówstwa, leśnictwa, łowiectwa oraz przetwórstwa żywności, 4,7% z produkcji, przygotowania, obrotu i stosowania produktów przemysłu chemii organicznej.
W 2019 r. w na Podkarpaciu zebranych zostało 514,3 tys. ton odpadów komunalnych o 15,3% więcej niż w 2016 r. W przeliczeniu na jednego mieszkańca województwa przypadało średnio 242 kg odpadów, podczas gdy w 2016 r. było ich 210 kg (w kraju było to odpowiednio 332 kg i 303 kg). Pod tym względem Podkarpacie zajmowało 14. miejsce w kraju.
Mapa. Masa wytworzonych odpadów komunalnych przez jednego mieszkańca według województw w 2019 r.
Źródło: Przegląd regionalny. Województwo podkarpackie 2019, GUS, Rzeszów 2020, s.252.
Wśród powiatów województwa podkarpackiego największą masę odpadów komunalnych w przeliczeniu na 1 mieszkańca wytwarzali mieszkańcy Rzeszowa (450 kg), Krosna (394 kg), Przemyśla (389 kg), Tarnobrzega (281 kg), a także mieszkańcy powiatu stalowowolskiego (263 kg). Najmniej mieszkańcy powiatów: brzozowskiego (140 kg), strzyżowskiego (145 kg) i kolbuszowskiego (146 kg).
Mapa. Masa wytworzonych odpadów komunalnych przez jednego mieszkańca według powiatów województwa podkarpackiego w 2019 r.
Źródło: Przegląd regionalny. Województwo podkarpackie 2019, GUS, Rzeszów 2020, s.253.
Podobnie jak w latach poprzednich wśród wytworzonych odpadów komunalnych dominują odpady zmieszane. W 2019 r. ich ilość wynosiła 362,7 tys. ton, czyli 70,5% wszystkich wytworzonych odpadów komunalnych (w kraju udział ten wynosił 68,8%). W odniesieniu do 2016 r. ich ilość systematycznie wzrasta (w 2016 r. wynosiła 337,1 tys. ton, a udział 75,6%).
W 2019 r. ilość zmieszanych odpadów komunalnych zebranych w ciągu roku z gospodarstw domowych przypadających na 1 mieszkańca województwa podkarpackiego wynosiła 133,3 kg (w kraju 185,4 kg) i była o prawie 12 kg większa niż w 2016 r. (w kraju o 4,7 kg większa). Wśród województw największy wzrost w porównaniu z 2016 r. odnotowano w województwie dolnośląskim (o 26,7 kg) i świętokrzyskim (o 26,1 kg), natomiast spadek w województwie mazowieckim i warmińsko-mazurskim (odpowiednio o 11,5 kg i o 9,1 kg).
Podstawowym sposobem postępowania z odpadami komunalnymi w województwie podkarpackim było deponowanie ich na składowiskach. W 2019 r. przeznaczono do składowania 47,8% ich ogólnej ilości. Recyklingowi poddano 18,6%, unieszkodliwieniu termicznemu w spalarniach 29,2%, biologicznemu przetwarzaniu 4,4% odpadów komunalnych.
Na koniec 2019 r. funkcjonowało na Podkarpaciu 12 składowisk przyjmujących odpady komunalne, zajmujących łączną powierzchnię 59 ha. Ponad 90% z nich wyposażonych było w instalacje służące do odgazowywania, w wyniku czego poprzez spalanie ujętego gazu odzyskano około 3948 tys. kWh (dalej kilowatogodzina) energii elektrycznej.
W województwie podkarpackim w ciągu roku zlikwidowano 411 dzikich wysypisk, z których łącznie zebrano około 490 ton odpadów komunalnych. Szacuje się, że na koniec 2019 r. istniało jeszcze 96 dzikich wysypisk.
Na terenie województwa podkarpackiego w 2019 r. funkcjonowało 138 punktów selektywnego zbierania odpadów komunalnych, do których właściciele nieruchomości położonych na terenie objętym ich działalnością w ramach wnoszonej opłaty za zagospodarowanie odpadami mogli bezpłatnie dostarczyć wybrane frakcje odpadów komunalnych.
Na przestrzeni lat 2016-2019 odnotowano systematyczny wzrost udziału odpadów zebranych selektywnie w ogólnej ilości odpadów komunalnych – z 24,4% w 2016 r. do 29,5% w 2019 r. Ilość odpadów komunalnych zebranych selektywnie w 2019 r. wyniosła 151,6 tys. ton i była wyższa o 11,2% w stosunku do roku poprzedniego, a o 39,1% w porównaniu z 2016 r. (w kraju odpowiednio o 10,2% i o 35,2%). Wśród odpadów komunalnych zebranych selektywnie największą grupę stanowią te zebrane z gospodarstw domowych – 86,6% (w kraju 92,0%).
Na uwagę zasługuje fakt, że w porównaniu z 2016 r. we wszystkich województwach obserwowany jest wzrost odsetka odpadów zebranych selektywnie z gospodarstw domowych w relacji do ogółu odpadów komunalnych zebranych w ciągu roku. Podkarpacie, w którym zbieranych selektywnie było 32,1% odpadów znalazło się na 10. miejscu wśród województw. Pomiędzy 2019 a 2016 rokiem wzrost na Podkarpaciu wyniósł 4,9 p.proc.
Wykres. Odpady zebrane selektywnie z gospodarstw domowych w relacji do ogółu odpadów komunalnych według województw w latach 2016 i 2019
Źródło: Przegląd regionalny. Województwo podkarpackie 2019, GUS, Rzeszów 2020, s.254.
Według powiatów największy odsetek odpadów komunalnych zebranych selektywnie w relacji do ogółu odpadów komunalnych zebranych w ciągu roku obserwowany był w powiatach strzyżowskim, krośnieńskim i brzozowskim (ponad 40%), natomiast najsłabiej pod tym względem wypadało Miasto Przemyśl w którym selektywnie zbierane było w 2019 r. niewiele ponad 10% ogółu odpadów komunalnych.
Wykres. Odpady zebrane selektywnie z gospodarstw domowych w relacji do ogółu odpadów komunalnych według powiatów województwa podkarpackiego w 2019 r.
Źródło: Przegląd regionalny. Województwo podkarpackie 2019, GUS, Rzeszów 2020, s.255.
Wśród odpadów zebranych selektywnie na terenie województwa podkarpackiego w 2019 r. największy udział stanowiły odpady wielkogabarytowe (19,2%), szkło (18,6%), odpady biodegradowalne (16,7%) oraz zmieszane odpady opakowaniowe (14,8%).
Mapa. Odpady zebrane selektywnie z gospodarstw domowych w województwie podkarpackim w latach 2016 i 2019
Źródło: Przegląd regionalny. Województwo podkarpackie 2019, GUS, Rzeszów 2020, s.256.
