1.4. Gospodarka cyrkularna (Gospodarka obiegu zamkniętego)
1.4 Gospodarka cyrkularna (Gospodarka obiegu zamkniętego)
Dominujący obecnie model gospodarczy, tj. produkcja-zużycie-wyrzucenie, charakteryzuje się niekorzystną efektywnością kosztową i negatywnym oddziaływaniem na środowisko. Panaceum na przemodelowanie obecnego systemu jest gospodarka cyrkularna, której celem jest zminimalizowanie strat oraz zużycie jednorazowych zasobów. Istotne jest tworzenie tzw. zamkniętej pętli, w których odpady z jednych procesów są wykorzystywane jako surowce dla innych.
Ochrona wód i gleby
Ścieki komunalne to ścieki bytowe lub mieszanina ścieków bytowych ze ściekami przemysłowymi albo wodami opadowymi lub roztopowymi, odprowadzane urządzeniami służącymi do realizacji zadań własnych gminy w zakresie kanalizacji i oczyszczania ścieków komunalnych. Dane o ściekach komunalnych obejmują ścieki odprowadzone siecią kanalizacyjną przez jednostki będące w gestii przedsiębiorstw i zakładów wodociągowo-kanalizacyjnych, dla których organem założycielskim jest wojewoda (lub będących pod zarządem samorządów terytorialnych) oraz wszystkich jednostek nadzorujących pracę zbiorowego odprowadzania ścieków poprzez sieć kanalizacyjną (w tym również spółdzielni mieszkaniowych, spółek wodnych, zakładów usług wodnych, zakładów pracy itp.). Ścieki te przed odprowadzeniem do odbiornika powinny być w całości poddane procesom oczyszczania, stąd w statystyce zostały ujęte jako ścieki wymagające oczyszczania. Dane te nie obejmują wód opadowych i infiltracyjnych odprowadzanych siecią kanalizacyjną.
Ścieki przemysłowe to ścieki niebędące ściekami bytowymi albo wodami opadowymi lub roztopowymi. Powstają w związku z prowadzoną przez zakład działalnością przemysłową, handlową, składową, transportową lub usługową, a także będące ich mieszaniną ze ściekami innego podmiotu, odprowadzane urządzeniami kanalizacyjnymi tego zakładu. Jako ścieki przemysłowe wymagające oczyszczania przyjęto ścieki odprowadzone siecią kanałów lub rowów otwartych bezpośrednio do wód, do ziemi lub do sieci kanalizacyjnej z jednostek produkcyjnych (łącznie z zanieczyszczonymi wodami z odwadniania zakładów górniczych oraz zanieczyszczonymi wodami wykorzystanymi w przemyśle do celów chłodniczych).
Objętość ścieków przemysłowych i komunalnych wymagających oczyszczenia odprowadzanych do wód lub do ziemi w 2022 r. w województwie podkarpackim wyniosła 75 753 dam3 i w porównaniu z 2019 r. wzrosła o 2,3% (w Polsce odnotowano spadek o 1,3%).
Mapa. Ścieki przemysłowe i komunalne wymagające oczyszczania odprowadzone do wód lub do ziemi według województw w 2022 r.
Źródło: Przegląd regionalny. Województwo podkarpackie 2022, Rzeszów 2023, s. 288.
W 2022 r. w przeliczeniu na 1 mieszkańca ilość ścieków przemysłowych i komunalnych wymagających oczyszczania odprowadzanych do wód lub do ziemi w ciągu roku wynosiła 36,4 m3, podczas gdy w 2019 r. 34,8 m3 (w kraju odpowiednio 56,8 m3 i 56,7 m3). Wielkość tego wskaźnika wśród województw była najniższa w województwie podkarpackim i lubelskim. Zdecydowanie najwięcej ścieków przemysłowych i komunalnych wymagających oczyszczenia odprowadzanych do wód lub do ziemi w przeliczeniu na 1 mieszkańca w 2022 r. produkowanych było w województwie śląskim – 95,7 m3, a w dalszej kolejności w województwie świętokrzyskim – 68,6 m3 i kujawsko-pomorskim – 67,9 m3.
Najwięcej ścieków przemysłowych i komunalnych wymagających oczyszczenia odprowadzanych do wód lub do ziemi w przeliczeniu na 1 km2 powierzchni w 2022 r. w regionach Polski Wschodniej produkowanych było w regionie świętokrzyskim (6,9 dam3), zaś najmniej w podlaskim i warmińsko-mazurskim (po 2,1 dam3). Na obszarze Polski Wschodniej odniesieniu do 2019 r. ich spadek w przeliczeniu na 1 km2 powierzchni odnotowano jedynie w regionie warmińsko-mazurskim (o 0,2 dam3). W regionach lubelskim i podlaskim ich poziom nie uległ zmianie, natomiast w świętokrzyskim odnotowano wzrost (o 0,7 dam3), a w regionie podkarpackim i regionie mazowieckim regionalnym wzrosły po 0,1 dam3.
W 2022 r. na terenie województwa podkarpackiego działało 40 przemysłowych oczyszczalni ścieków (49 w 2019 r.), spośród których 55,0% stanowiły oczyszczalnie biologiczne, 27,5% – mechaniczne, 12,5% – chemiczne, a oczyszczalnie z podwyższonym usuwaniem biogenów – 5,0%. Przepustowość tych oczyszczalni w 2022 r. wynosiła 341,1 tys. m3 na dobę (w 2019 r. 342,3 tys. m3 na dobę), spośród których największą przepustowość miały oczyszczalnie chemiczne – 177,8 tys. m3 na dobę, a następnie mechaniczne – 137,4 tys. m3 na dobę). Podstawą ograniczenia odprowadzania ścieków komunalnych do środowiska są oczyszczalnie ścieków. Na sieci kanalizacyjnej pracowało w 2022 r. 230 komunalnych oczyszczalni ścieków, których liczba utrzymała się na poziomie z 2019 r. Z ogólnej liczby oczyszczalni komunalnych 82,6% stanowiły oczyszczalnie biologiczne, a 17,4% oczyszczalnie z podwyższonym usuwaniem biogenów. W 2022 r. do komunalnych oczyszczalni ścieków odprowadzono ogółem 66 107,9 dam3 ścieków, tj. o 4,8% więcej niż w 2019 r. (w kraju odnotowano wzrost o 1,6%). W 2022 r. ponad 830 tys. mieszkańców miast (97,2% ludności miast ogółem) korzystało z 41 oczyszczalni, z tego 90,7% – z nowoczesnych oczyszczalni ścieków o podwyższonej redukcji związków azotu i fosforu, a 9,3% – z biologicznych. Natomiast 795 tys. mieszkańców wsi (64,9% ludności wsi ogółem) było obsługiwanych przez 189 działające oczyszczalnie, głównie biologiczne (170), a także o podwyższonym usuwaniu biogenów (19). Przeciętnie w czasie doby do kanalizacji odprowadzanych było w 2022 r. 181,1 dam3 ścieków (172,8 dam3 w 2019 r.).
Na przestrzeni analizowanych lat udział ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków, w ogólnej liczbie ludności systematycznie wzrastał (z 75,6% w 2019 r. do 78,2% w 2022 r.). Udział ludności korzystającej z komunalnych oczyszczalni ścieków w województwie podkarpackim w latach 2019-2022 utrzymywał się na wyższym poziomie niż przeciętnie w kraju (o 1,1 p.proc. w 2019 r., a w 2022 r. już o 2,5 p.proc.). Województwo znajdowało się w 2022 r. na 8. miejscu w kraju (analogicznie jak w 2019 r.).
Mapa. Ludność korzystająca z oczyszczalni ścieków w % ogólnej liczby ludności według województw w 2022 r.
Źródło: Przegląd regionalny. Województwo podkarpackie 2022, Rzeszów 2023, s. 290.
Wykres. Udział ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków w Polsce i w regionach Polski Wschodniej w latach 2019-2022
Źródło: Przegląd regionalny. Województwo podkarpackie 2022, Rzeszów 2023, s. 290.
Na obszarze Polski Wschodniej najwyższą wartość wskaźnik ten przyjmował w regionie warmińsko-mazurskim – 78,4% i był on nieznacznie, bo o 0,2 p.proc. wyższy niż w regionie podkarpackim, natomiast najniższą charakteryzował się region mazowiecki regionalny (57,6%).
Wśród powiatów województwa podkarpackiego najwyższa wartość omawianego wskaźnika występowała w czterech miastach na prawach powiatu: Przemyślu (99,9%), Rzeszowie (99,6%), Tarnobrzegu (99,3%) i Krośnie (97,7%), a także w powiecie łańcuckim (90,5%). Najniższym odsetkiem ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków charakteryzował się powiat strzyżowski (39,4%).
Mapa. Udział ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków według powiatów województwa podkarpackiego w 2022 r.
Źródło: Przegląd regionalny. Województwo podkarpackie 2022, Rzeszów 2023, s. 291.
W 2022 r., w odniesieniu do 2019 r., wśród powiatów województwa podkarpackiego największy wzrost odsetka ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków odnotowano w powiatach: tarnobrzeskim, leskim i sanockim (odpowiednio o 7,6 p.proc., o 6,1 p.proc. i o 5,7 p.proc.). W trzech powiatach: przeworskim, bieszczadzkim i w Przemyślu zaobserwowano spadek odsetka ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków w odniesieniu do 2019 r. (odpowiednio o 0,5 p.proc., o 0,3 p.proc. i o 0,1 p.proc.).