3.8. Zarządzania zasobami dziedzictwa przyrodniczego, w tym ochrona i poprawianie stanu różnorodności biologicznej krajobrazu
3.8 Zarządzania zasobami dziedzictwa przyrodniczego, w tym ochrona i poprawianie stanu różnorodności biologicznej krajobrazu
Znaczna powierzchnia obszarów przyrodniczych prawnie chronionych, a także rozległe kompleksy leśne, to cecha charakterystyczna dla województwa podkarpackiego. W 2022 roku obszary prawnie chronione w województwie podkarpackim zajmowały powierzchnię 801,6 tys. ha i w porównaniu z 2019 r. ich powierzchnia pozostała na zbliżonym poziomie (wzrost o 0,3 tys. ha). W 2022 r., analogicznie jak w 2019 r., stanowiły one 44,9% całej powierzchni województwa. Wskaźnik ten był wyższy od krajowego, który kształtował się na poziomie 32,3% i również nie uległ zmianie w odniesieniu do 2019 r. Pod tym względem województwo podkarpackie znalazło się na 4. miejscu wśród województw. Największy procentowy udział obszarów chronionych w ogólnej powierzchni zarówno wśród województw Polski Wschodniej, jak i w kraju posiadało województwo świętokrzyskie – 64,9%. Najniższym natomiast charakteryzowało się województwo dolnośląskie – 18,6%.
Mapa. Udział obszarów prawnie chronionych w powierzchni ogółem według województw w 2022 r.
Źródło: Przegląd regionalny. Województwo podkarpackie 2022, Rzeszów 2023, s. 280.
Na przestrzeni lat 2019-2022 udział obszarów chronionych w ogólnej powierzchni regionów Polski Wschodniej pozostawał na zbliżonym poziomie. Jedynie w regionach lubelskim oraz warmińsko-mazurskim wskaźnik ten nieznacznie zwiększył się w porównaniu z 2019 r. (po 0,1 p.proc.), a zmniejszył w regionie mazowieckim regionalnym (o 0,1 p.proc.).
W strukturze powierzchni obiektów o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chronionych na obszarze Polski Wschodniej największy udział mają obszary chronionego krajobrazu, które obejmują tereny chronione ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funkcją korytarzy ekologicznych. W regionach Polski Wschodniej największy udział w powierzchni prawnie chronionej tego typu obiektów występuje w regionie świętokrzyskim (82,1%) oraz warmińsko-mazurskim (82,0%). Najmniejszy zaś w regionie lubelskim – 52,5%.
Następną grupę pod względem zajmowanej powierzchni chronionego krajobrazu stanowiły parki krajobrazowe, które obejmują obszary chronione ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania, popularyzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju. Pod tym względem najlepiej wypadało województwo lubelskie i podkarpackie, w których parki krajobrazowe zajmowały odpowiednio 40,7% i 34,4% ogółu powierzchni prawnie chronionej. Najmniejszy udział wśród regionów Polski Wschodniej parki krajobrazowe zajmowały w województwie warmińsko-mazurskim (12,4%) i podlaskim (12,8%).
Parki narodowe obejmują obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1 000 ha, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe. Park narodowy tworzy się w celu zachowania różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych, przywrócenia właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenia zniekształconych siedlisk: przyrodniczych, roślin, zwierząt lub grzybów. W regionach Polski Wschodniej parki narodowe największe obszary chronionego krajobrazu zajmowały w regionach podlaskim (14,4%) i podkarpackim (5,8%). Najmniejszą powierzchnią charakteryzował się region mazowiecki regionalny (0,7%), a jedynie w regionie warmińsko-mazurskim nie występowała ta forma ochrony przyrody.
Rezerwaty przyrody obejmują obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi. Na obszarze Polski Wschodniej największy udział w powierzchni prawnie chronionej tego typu obiektów występuje w województwie podlaskim (3,7%) i warmińsko-mazurskim (3,0%). Najmniejszy zaś w województwie świętokrzyskim (0,5%).
Podkarpackie obszary prawnie chronione to m.in.: Bieszczadzki Park Narodowy (o powierzchni 29,2 tys. ha), Magurski Park Narodowy (o powierzchni w granicach województwa 17,5 tys. ha), 7 parków krajobrazowych zajmujących powierzchnię 275,4 tys. ha, 13 obszarów chronionego krajobrazu, których powierzchnia stanowi 465,2 tys. ha.
W województwie podkarpackim funkcjonuje również obszar chroniony prawnie przez UNESCO w ramach programu Człowiek i Biosfera. Międzynarodową rangę walorów przyrodniczych Bieszczad doceniono, ustanawiając w 1992 r. Międzynarodowy Rezerwat Biosfery „Karpaty Wschodnie”, który obejmuje w polskiej części (108391 ha) tereny Bieszczadzkiego Parku Narodowego, Park Krajobrazowy Doliny Sanu i Ciśniańsko-Wetliński Park Krajobrazowy. Pozostała jego część zlokalizowana jest na terenie Ukrainy i Słowacji.
Na obszarze województwa występuje także 98 rezerwatów przyrody. W 2022 r. zajmowały one łącznie 11,4 tys. ha, co stanowiło 0,6% powierzchni województwa. Średnia powierzchnia rezerwatu przyrody wynosiła w województwie podkarpackim 115,9 ha (w kraju – 113,3 ha). Rezerwaty województwa podkarpackiego charakteryzuje duża różnorodność biologiczna. W 2022 r. było to 42 rezerwaty leśne, 24 florystyczne, 11 krajobrazowych, 9 przyrody nieożywionej, 7 torfowiskowych, 4 faunistyczne i 1 wodny.
Pozostałe osobliwości przyrodnicze o łącznej powierzchni 2,9 tys. ha chronione były w innych formach takich jak: użytki ekologiczne, stanowiska dokumentacyjne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe. Na terenie województwa podkarpackiego zarejestrowano także 2199 pomników przyrody, w których dominowały pojedyncze drzewa – 83,2%.
W ujęciu powiatowym w 2019 r. największą powierzchnią obszarów prawnie chronionych charakteryzował się powiat bieszczadzki (113 906 ha) oraz sanocki (94 183 ha), zaś najniższą powiat tarnobrzeski (2 ha), miasta na prawach powiatu Krosno (5 ha) i Rzeszów (8 ha). W Tarnobrzegu do 2021 r. nie występowały obszary prawnie chronione, a od 2022 r. zajmują one powierzchnię 298 ha.
Mapa. Udział obszarów prawnie chronionych w powierzchni ogółem według powiatów województwa podkarpackiego w 2022 r.
Źródło: Przegląd regionalny. Województwo podkarpackie 2022, Rzeszów 2023, s. 283.
Zdecydowanie największa powierzchnia obszarów chronionych w ogólnej powierzchni terenu województwa podkarpackiego w latach 2019-2022 występowała w powiecie bieszczadzkim (który obszarami chronionymi pokryty był w 100%), a także w powiecie leskim (98,2%) i sanockim (81,4%).
Różnorodność biologiczna na obszarze województwa podkarpackiego włączona jest w ochronę europejskiej sieci ekologicznej Natura 2000. Według danych Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska zakres terenów objętych programem specjalnej ochrony ptaków wynosił w 2022 r. 508,0 tys. ha, czyli 28,5% powierzchni województwa, co plasuje województwo podkarpackie na 3. miejscu zaraz po województwie zachodniopomorskim (30,3%) i podlaskim (28,7%). Specjalne obszary ochrony siedlisk w województwie podkarpackim zajmują 351,5 tys. ha, co stanowi 19,7% ogólnej powierzchni województwa. Większy zakres ochrony pod tym względem jest jedynie w województwie podlaskim (26,9%).
Tereny zieleni
Ochronie środowiska przyrodniczego i jego składników, w tym różnorodności biologicznej (oprócz form ochrony przyrody) służą tereny zieleni. Zaliczamy do nich parki spacerowo-wypoczynkowe, zieleńce, tereny zieleni osiedlowej, zieleń uliczną, cmentarze, a także lasy gminne. Mają one pozytywny wpływ na warunki ekologiczne i pełnią funkcję estetyczną, a tym samym wpływają na jakość życia poprzez kształtowanie zdrowego otoczenia oraz poprawę warunków bytowych ludności. W 2021 r. łączna powierzchnia ogólnodostępnych parków i zieleńców oraz terenów zieleni osiedlowej miejskiej i wiejskiej wyniosła 3 427,7 ha, i była większa o 4,0 ha niż przed rokiem, i o 34,3 ha większa niż w 2019 r. tj. o 1,0% (w kraju przyrost terenów zieleni również wyniósł 1,0%). Wśród województw w odniesieniu do 2019 r. z wyjątkiem województw kujawsko-pomorskiego i zachodniopomorskiego odnotowano przyrost powierzchni ogólnodostępnych parków i zieleńców oraz terenów zieleni osiedlowej miejskiej i wiejskiej, z tego największy w województwie opolskim (5,4%).
Liczba parków spacerowo-wypoczynkowych w 2021 r. w województwie podkarpackim wynosiła 113, a ich powierzchnia wynosiła 833 ha (w miastach zlokalizowane ich było 72, a ich powierzchnia wynosiła 578 ha), liczba zieleńców wynosiła 1 131 obiektów o powierzchni 1639 ha (w miastach zlokalizowane ich było 1014, a powierzchnia wynosiła 1 557 ha). Zieleń uliczna zajmowała powierzchnię 586 ha, a tereny zieleni osiedlowej 956 ha (w miastach odpowiednio 578 ha i 876 ha).
Funkcje ogólnodostępnych terenów zieleni, oprócz parków, zieleńców i terenów zieleni osiedlowej, pełnią również lasy gminne (komunalne). Ich powierzchnia na koniec 2021 r. wyniosła w województwie podkarpackim 27,7 tys. ha z czego w miastach 1,6 tys. ha.
Analizując powierzchnię terenów zieleni w miastach według powiatów w województwie podkarpackim w 2021 r. największym udziałem powierzchni parków, zieleńców i terenów zieleni osiedlowej w ogólnej powierzchni terenów zieleni w miastach charakteryzował się Rzeszów (96,8%), a w dalszej kolejności powiat przeworski i miasto Krosno (odpowiednio 88,8% i 88,3%). Jedynym powiatem w którym nie występowały te formy zieleni był powiat przemyski. Również lasy gminne w wielu miastach na terenie powiatów miały znaczący udział w strukturze terenów zieleni. W powiecie lubaczowskim i niżańskim ich udział wynosił bowiem ponad 80%, a w powiecie sanockim ponad 63% ogólnej powierzchni terenów zielonych w miastach.
Mapa. Wskaźnik lesistości według województw w 2022 r.
Źródło: Przegląd regionalny. Województwo podkarpackie 2022, Rzeszów 2023, s. 286.
Na przestrzeni analizowanych lat wskaźnik lesistości dla województwa podkarpackiego był zdecydowanie wyższy od przeciętnego w kraju. W 2022 r. wyniósł on w województwie podkarpackim 38,3% (w 2019 r – 38,2%), podczas gdy w kraju 29,7% (w 2019 r. 29,6%). Pod względem wskaźnika lesistości województwo podkarpackie od wielu lat znajduje się na 2. miejscu w kraju. Największą wartość w 2022 r. wskaźnik ten przyjmował w województwie lubuskim – 49,4%, a najniższą jego wartość odnotowano w województwie łódzkim – 21,4%, a następnie mazowieckim – 23,4%.
Najbardziej zalesionymi gminami w województwie podkarpackim były: Cisna (88,3%), następnie Lutowiska (81,9%) i Krempna (74,9%), zaś najsłabiej miasto Przeworsk (0,1%) i gmina Gać (0,2%). W mieście Radymno nie odnotowano powierzchni zalesionych.