1.2. Inteligentne specjalizacje województwa
1.2. Inteligentne specjalizacje województwa
Inteligentne specjalizacje regionu są rezultatem wyboru bazującego przede wszystkim na regionalnych atutach i endogenicznych zasobach, w tym także w aktualnej i przyszłej działalności naukowo-badawczej i potencjału przedsiębiorczego.
W województwie podkarpackim wyznaczono cztery inteligentne specjalizacje (RIS):
- lotnictwo i kosmonautyka,
- motoryzacja,
- jakość życia,
- informacja i telekomunikacja.
Lotnictwo i kosmonautyka
Przemysł lotniczy to sektor bardzo wysokich technologii, a generowane przez ten sektor innowacje wnoszą postęp do wielu dziedzin życia. Przemysł lotniczy i kosmiczny zaliczany jest do najbardziej innowacyjnych, nie tylko w skali kraju, ale i całego świata. Rozwój przemysłu lotniczego wprowadził województwo podkarpackie do światowych standardów rozwoju sektora wysokich technologii.
Motoryzacja to szeroko rozumiana działalność w zakresie produkcji pojazdów samochodowych, przyczep i naczep oraz taboru szynowego, a także wytwarzania elementów wykorzystywanych w produkcji wyżej wymienionych elementów finalnych, jak również działalność jednostek naukowych w zakresie realizacji prac badawczo- rozwojowych, których wyniki będą wdrażane w przedsiębiorstwach prowadzących działalność w zdefiniowanym obszarze.
Jakość życia to kompleks obszarów aktywności i rozwiązań, wzajemnie powiązanych, nakierowanych na stworzenie nowego, zrównoważonego modelu funkcjonowania społeczeństwa i ekosystemu, obejmującego mobilność – multimodalny transport, klimat i energię, żywność najwyższej jakości biologicznej i zdrowotnej, energooszczędne budownictwo, zrównoważoną turystykę, technologie informacyjne i komunikacyjne (ICT).
Jakość życia grupuje cztery duże obszary:
a) produkcję i przetwórstwo żywności najwyższej jakości biologicznej i zdrowotnej, ekologiczne i zrównoważone rolnictwo i przetwórstw, produkty tradycyjne i regionalne,
b) zrównoważoną i odpowiedzialną turystykę, zdrowie i dobrostan (kliniki, sanatoria, domy seniora, centra rekreacyjno-wypoczynkowe, zakłady odnowy biologicznej, centra dietetyczne),
c) eko-technologie: odnawialne źródła energii (energetyka rozproszona, smart grids, turbiny wiatrowe, turbiny wodne, solary, panele słoneczne, kotły na biomasę, geotermia, itd.),
d) energooszczędne i inteligentne budownictwo (domy pasywne, zeroenergetyczne i plusenergetyczne, itd.).
Informacja i telekomunikacja to obszar horyzontalny o istotnym znaczeniu dla każdej specjalizacji i dziedziny życia w regionie.
Sektor lotniczy
Województwo podkarpackie charakteryzuje się nagromadzeniem podmiotów prowadzących działalność w zakresie przemysłu lotniczego. Zaliczane do sektorów wysokich technologii lotnictwo i kosmonautyka oddziałują na rozwój wielu gałęzi przemysłu. Sektor lotniczy, który znany jest na rynku krajowym i światowym, jest wyróżnikiem jakości regionu. Lotnictwo i kosmonautyka wykazuje istotne związki z pozostałymi inteligentnymi specjalizacjami województwa podkarpackiego oraz z określonymi w strategicznych dokumentach Unii Europejskiej kluczowymi technologiami wspomagającymi, które mają funkcjonalny i horyzontalny charakter. Inteligentna specjalizacja wiodąca lotnictwo i kosmonautyka dysponuje zdiagnozowanym potencjałem naukowo-badawczym, który zadecydował o wyznaczeniu tej inteligentnej specjalizacji.
W niniejszej analizie, pod pojęciem sektora lotniczego należy rozumieć jednostki zaklasyfikowane do następujących klas PKD: 19.20, 24.53, 25.40, 25.61, 25.62, 27.40, 27.90, 28.99, 29.32, 30.30, 33.12, 33.16, 71.12, 85.53. W 2018 r. było 137 jednostek, w 2019 r. – 130, w 2020 r. – 130, a w 2021 r. – 128 jednostki. Przedsiębiorstwa zajmujące się lotnictwem ulokowały swoje siedziby głównie w Rzeszowie oraz w powiatach mieleckim i rzeszowskim.
Mapa. Rozkład jednostek sektora lotniczego według gmin w województwie podkarpackim w 2021 r.
Źródło: Przegląd regionalny. Województwo podkarpackie 2022, Rzeszów 2023, s. 472.
W latach 2018–2021 przedsiębiorstwa związane z lotnictwem mające siedzibę w województwie podkarpackim wykazywały istotne wahania zarówno w zakresie przychodów, jak i kosztów z całokształtu działalności. Po istotnym spadku przychodów i kosztów w 2020 r. odnotowano ich znaczący wzrost w 2021 r.
Wykres. Przychody, koszty oraz wskaźnik poziomu kosztów z całokształtu działalności przedsiębiorstw sektora lotniczego w województwie podkarpackim w latach 2018–2021
Źródło: Przegląd regionalny. Województwo podkarpackie 2022, Rzeszów 2023, s. 473.
Udział eksportu w przychodach ze sprzedaży sektora lotniczego w latach 2018–2021 oscylował w okolicach 70% i był zdecydowanie wyższy niż notowany w województwie podkarpackim (udział w przedziale 23,2%–24,4%), a także w kraju (22,8%–23,5%). Po spadku udziału przychodów netto ze sprzedaży produktów, towarów i materiałów na eksport w przedsiębiorstwach sektora lotniczego w 2020 r., odnotowano wzrost w 2021 r. do najwyższego poziomu w analizowanym okresie – 75,0%. Podobne tendencje w odniesieniu do tego wskaźnika obserwowano również w województwie podkarpackim oraz w kraju.
Sektor motoryzacyjny
Motoryzacja to całokształt działań jednostek zaangażowanych w projektowanie, rozwój, produkcję, marketing i sprzedaż pojazdów samochodowych, przyczep i naczep oraz taboru szynowego, a także wytwarzanie produktów, które są finalnie wykorzystywane w produkcji sektora motoryzacyjnego. Przemysł motoryzacyjny zalicza się do jednych z najbardziej innowacyjnych gałęzi przemysłu. Sektor ten charakteryzuje wysoki poziom współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami oraz instytucjami naukowo-badawczymi. Motoryzacja wyróżnia się niepodważalnym wpływem na rozwój regionu – sektor ten posiada wysoki udział w produkcji sprzedanej przemysłu. Potencjał sektora motoryzacyjnego w kontekście rozwoju społeczno-gospodarczego regionu zadecydował o wyborze motoryzacji jako inteligentnej specjalizacji województwa podkarpackiego.
W niniejszej analizie pod pojęciem sektora motoryzacyjnego należy rozumieć jednostki zaklasyfikowane do następujących grup i klas PKD: 13.20A, 13.92, 22.11, 22.19, 22.29, 23.12, 24.51, 24.53, 25.61, 25.62, 25.72, 25.73, 25.99, 26.51, 28.11, 28.12, 28.13, 28.2, 28.30, 29.10, 29.20, 29.31, 29.32, 30.91, 71.12, 74.10.
W województwie podkarpackim w 2018 r. były 173 jednostki sektora motoryzacyjnego, w 2019 r. – 170, w 2020 r. – 167, a w 2021 r. – 170 jednostek. Przedsiębiorstwa z branży motoryzacyjnej występują na terenie 20 powiatów województwa, przy czym najwięcej z nich występuje w Rzeszowie oraz w powiatach: mieleckim, rzeszowskim, dębickim i sanockim.
Mapa. Rozkład jednostek sektora motoryzacyjnego według gmin w województwie podkarpackim w 2021 r.
Źródło: Przegląd regionalny. Województwo podkarpackie 2022, Rzeszów 2023, s. 480.
W latach 2018–2021 przedsiębiorstwa związane z motoryzacją mające siedzibę w województwie podkarpackim wykazywały znaczące wahania zarówno przychodów, jak i kosztów z całokształtu działalności. Po spadku przychodów i kosztów w 2020 r., odnotowano ich wyraźny wzrost w 2021 r.
Wykres. Przychody, koszty oraz wskaźnik poziomu kosztów z całokształtu działalności przedsiębiorstw sektora motoryzacyjnego w województwie podkarpackim w latach 2018–2021
Źródło: Przegląd regionalny. Województwo podkarpackie 2022, Rzeszów 2023, s. 480.
Udział eksportu w przychodach ze sprzedaży sektora motoryzacyjnego w latach 2018–2021 oscylował w przedziale 76,3%–78,0% i był zdecydowanie wyższy niż notowany w województwie podkarpackim (udział w przedziale 23,2%–24,4%), a także w kraju (22,8%–23,5%). Po wzroście udziału przychodów netto ze sprzedaży produktów, towarów i materiałów na eksport w przedsiębiorstwach sektora motoryzacyjnego w latach 2019–2020, odnotowano spadek w 2021 r. do najniższego poziomu w analizowanym okresie – 76,3%.
Jakość życia
Bardziej zrównoważonemu rozwojowi gospodarczemu województwa sprzyja wspieranie takich obszarów gospodarki, które swoim zasięgiem obejmują większy obszar regionu. Inteligentna specjalizacja jakość życia charakteryzuje się zlokalizowaniem podmiotów działających w ramach tej specjalizacji na terenie całego województwa. Ponadto zauważyć można dużą odmienność względem pozostałych regionalnych specjalizacji województwa podkarpackiego, ponieważ nie obejmuje jednego konkretnego obszaru działalności gospodarczej, a kilka różnych gałęzi gospodarki. W związku z tym, że żaden z filarów specjalizacji nie jest wystarczająco rozwinięty, aby pełnić rolę samodzielnej specjalizacji, w ramach jakości życia wyodrębnione zostały cztery związane ze sobą podspecjalizacje: turystyka zrównoważona, żywność wysokiej jakości, usługi i produkty medyczne oraz wzmacniające kondycję, energia przyjazna środowisku. Każdy z obszarów specjalizacji jest powiązany w mniejszym lub większym stopniu z pozostałymi. Wszystkie filary specjalizacji odnoszą się m.in. do zachowania dobrej kondycji fizycznej i psychicznej oraz zdrowia, ochrony środowiska naturalnego, czy przeciwdziałania zmianom klimatu. Powiązania pomiędzy obszarami wchodzącymi w skład inteligentnej specjalizacji wykazują się wzajemnymi wpływami na rozwój i mogą przyczyniać się do zwiększania ich innowacyjności oraz konkurencyjności.
Podspecjalizacja turystyka zrównoważona
W niniejszej analizie, pod pojęciem turystyki zrównoważonej – należy rozumieć jednostki zaklasyfikowane do następujących działów, grup i klas PKD: 49.36, 55, 56, 77.21, 79, 86.10, 90.04, 91.02, 91.03, 91.04, 93.19, 93.2, 96.04.
Mapa. Rozkład turystycznych obiektów noclegowych według gmin województwa podkarpackiego w 2021 r.
Źródło: Przegląd regionalny. Województwo podkarpackie 2022, Rzeszów 2023, s. 487.
W województwie podkarpackim w 2021 r. spadła liczba turystycznych obiektów noclegowych (Stan w dniu 31 lipca. Dane dotyczą obiektów posiadających 10 lub więcej miejsc noclegowych, Dane opracowano na podstawie sprawozdania KT-1. Dane za lata 2020 i 2021 opracowano z uwzględnieniem imputacji dla jednostek, które odmówiły udziału w badaniu.) z 642 w 2018 r. do 601 w końcu analizowanego okresu. W 2019 r. odnotowano największą liczbę obiektów i było ich 652. Najwięcej turystycznych obiektów noclegowych zlokalizowanych było w powiecie leskim, a następnie bieszczadzkim i krośnieńskim. Po wyraźnym spadku stopnia wykorzystania miejsc noclegowych w 2020 r. do poziomu 25,4% (w 2019 r. – 34,8%), w 2021 r. stopień ten wyniósł 28,8%.
Podspecjalizacja energia przyjazna środowisku
W niniejszej analizie, pod pojęciem energii przyjaznej środowisku – należy rozumieć jednostki zaklasyfikowane do następujących działów i klas PKD: 23.11, 33.20, 35.11, 35.12, 35.21, 35.30, 39, 41.10, 41.20, 42.99, 43.21, 71.12, 72.11. W 2018 r. w ramach tej podspecjalizacji było 149 jednostek, w 2019 r. – 152, w 2020 r. – 154, a w 2021 r. – 155 jednostek. Przedsiębiorstwa należące do podspecjalizacji energia przyjazna środowisku miały swoje siedziby głównie w Rzeszowie oraz w powiatach: mieleckim, rzeszowskim i sanockim.
Mapa. Rozkład jednostek podspecjalizacji energia przyjazna środowisku według gmin w województwie podkarpackim w 2021 r.
Źródło: Przegląd regionalny. Województwo podkarpackie 2022, Rzeszów 2023, s. 505.
W latach 2018–2020 przedsiębiorstwa związane z energią przyjazną środowisku mające siedzibę w województwie podkarpackim wykazywały stosunkowo niewielkie wahania zarówno w zakresie przychodów, jak i kosztów z całokształtu działalności. Istotny wzrost przychodów i kosztów odnotowano jedynie w 2021 r., co skutkowało poprawą wskaźnika poziomu kosztów z poziomu 102,2% do 89,3%.
Wykres. Przychody, koszty oraz wskaźnik poziomu kosztów z całokształtu działalności przedsiębiorstw podspecjalizacji energia przyjazna środowisku w województwie podkarpackim w latach 2018–2021
Źródło: Przegląd regionalny. Województwo podkarpackie 2022, Rzeszów 2023, s. 506.
Udział eksportu w przychodach ze sprzedaży w podspecjalizacji energia przyjazna środowisku w latach 2018–2021 był na znacznie niższym poziomie niż notowany w tym czasie w województwie i w kraju, gdzie udział wynosił ponad 20%. W badanej podspecjalizacji odnotowano spadek udziału z 8,0% w latach 2018–2019 do 5,7% w 2021 r.
Podspecjalizacja żywność wysokiej jakości
W niniejszej analizie pod pojęciem żywności wysokiej jakości – należy rozumieć jednostki zaklasyfikowane do następujących działów i klas PKD: 01, 10, 11, 56, 72.11, 82.92. W 2018 r. w ramach tej podspecjalizacji było 120 jednostek, w 2019 r. – 121, w 2020 r. – 105, i w 2021 r. – 103 jednostki. Przedsiębiorstwa należące do podspecjalizacji żywność wysokiej jakości miały swoje siedziby głównie w powiecie mieleckim, dębickim, jasielskim i rzeszowskim. Należy zauważyć jednak, że rozmieszczenie jednostek działających w ramach tej podspecjalizacji charakteryzuje się stosunkowo dużym rozproszeniem na terenie województwa podkarpackiego.
Mapa. Rozkład jednostek podspecjalizacji żywność wysokiej jakości według gmin w województwie podkarpackim w 2021 r.
Źródło: Przegląd regionalny. Województwo podkarpackie 2022, Rzeszów 2023, s. 491.
W latach 2018–2021 w przedsiębiorstwach związanych z żywnością wysokiej jakości mających siedzibę w województwie podkarpackim można zaobserwować stosunkowo niewielkie wahania zarówno przychodów, jak i kosztów ogółem. Istotny spadek przychodów i kosztów odnotowano jedynie w 2020 r., natomiast w 2021 r. przychody i koszty ogółem kształtowały się na poziomie zbliżonym do notowanego w latach 2018–2019.
Wykres. Przychody, koszty oraz wskaźnik poziomu kosztów z całokształtu działalności przedsiębiorstw podspecjalizacji żywność wysokiej jakości w województwie podkarpackim w latach 2018–2021
Źródło: Przegląd regionalny. Województwo podkarpackie 2022, Rzeszów 2023, s. 492.
Udział eksportu w przychodach ze sprzedaży w podspecjalizacji żywność wysokiej jakości w 2021 r. wyniósł 28,3% i był wyższy niż notowany w województwie podkarpackim (24,4%), a także w kraju (23,5%). W 2020 r. udział przychodów netto ze sprzedaży produktów, towarów i materiałów na eksport w przedsiębiorstwach z branży żywności wysokiej jakości wyraźnie zmalał – z poziomu 23,3% w 2019 r. do 15,1%. W województwie podkarpackim oraz w kraju w tym okresie również obniżył się ten wskaźnik, jednak spadek ten był nieznaczny w porównaniu z istotnym spadkiem w podspecjalizacji żywność wysokiej jakości.
Podspecjalizacja turystyka zrównoważona
W niniejszej analizie, pod pojęciem turystyki zrównoważonej – należy rozumieć jednostki zaklasyfikowane do następujących działów, grup i klas PKD: 49.36, 55, 56, 77.21, 79, 86.10, 90.04, 91.02, 91.03, 91.04, 93.19, 93.2, 96.04.
Mapa. Rozkład turystycznych obiektów noclegowych według gmin województwa podkarpackiego w 2021 r.
Źródło: Przegląd regionalny. Województwo podkarpackie 2022, Rzeszów 2023, s. 487.
W województwie podkarpackim w 2021 r. spadła liczba turystycznych obiektów noclegowych (Stan w dniu 31 lipca. Dane dotyczą obiektów posiadających 10 lub więcej miejsc noclegowych, Dane opracowano na podstawie sprawozdania KT-1. Dane za lata 2020 i 2021 opracowano z uwzględnieniem imputacji dla jednostek, które odmówiły udziału w badaniu.) z 642 w 2018 r. do 601 w końcu analizowanego okresu. W 2019 r. odnotowano największą liczbę obiektów i było ich 652. Najwięcej turystycznych obiektów noclegowych zlokalizowanych było w powiecie leskim, a następnie bieszczadzkim i krośnieńskim. Po wyraźnym spadku stopnia wykorzystania miejsc noclegowych w 2020 r. do poziomu 25,4% (w 2019 r. – 34,8%), w 2021 r. stopień ten wyniósł 28,8%.
Wykres. Turystyczne obiekty noclegowe oraz stopień wykorzystania miejsc noclegowych w województwie podkarpackim w latach 2018–2021
Źródło: Przegląd regionalny. Województwo podkarpackie 2022, Rzeszów 2023, s. 488.
W analizowanym okresie w przedsiębiorstwach związanych z turystyką zrównoważoną (Dane szacunkowe na podstawie sprawozdań SP i KT-1 o liczbie pracujących 10 i więcej.) w województwie podkarpackim zarówno przychody, jak i koszty z całokształtu działalności wykazywały zmienne tendencje. W 2021 r. wskaźnik poziomu kosztów poprawił się w porównaniu z poprzednim rokiem i wyniósł 93,5%, co było równocześnie najniższą wartością tego wskaźnika w analizowanym okresie. W 2020 r. zanotowano spadek w skali roku zarówno przychodów z całokształtu (o 18,4%), jak i kosztów tej działalności (o 12,5%), natomiast w 2021 r. wystąpił znaczący wzrost przychodów ogółem (o 46,9%) oraz mniejszy kosztów (o 32,2%), co wpłynęło na poprawę wskaźnika poziomu kosztów.
Inwestycje przedsiębiorstw w sferach istotnych dla gospodarki regionu (w sektorach inteligentnych specjalizacji)
Dynamika nakładów inwestycyjnych w przedsiębiorstwach, w których liczba pracujących przekracza 9 osób, działających w sektorze lotniczym w latach 2018–2021 charakteryzowała się dużymi wahaniami. W pierwszych dwóch latach analizowanego okresu notowano wzrost wartości nakładów inwestycyjnych w porównaniu z poprzednim rokiem. W 2018 r. w skali roku zwiększyły się o 30,0%, a w 2019 r. – o 48,6%, i były to wzrosty większe od zanotowanych w województwie podkarpackim. W 2020 r. nastąpił znaczący spadek nakładów inwestycyjnych w branży lotniczej (o 57,2%), a w 2021 r. również się zmniejszyły, ale tempo spadku było niższe niż przed rokiem. W województwie podkarpackim w latach 2020–2021 także odnotowano spadki, jednak były one niższe od wykazywanych przez przedsiębiorstwa związane z sektorem lotniczym.
Mapa. Nakłady inwestycyjne na 1 mieszkańca w województwie podkarpackim według powiatów w 2021 r.
Źródło: Przegląd regionalny. Województwo podkarpackie 2022, Rzeszów 2023, s. 512.
Nakłady inwestycyjne w przeliczeniu na 1 000 pracujących w województwie podkarpackim w 2021 r. wyniosły 1 793 zł, co dało województwu 10. miejsce w kraju. Najwyższą wartość wskaźnika odnotowano w województwie mazowieckim – 3 098 zł, a następnie w dolnośląskim (2 592 zł) i zachodniopomorskim (2 330 zł), natomiast najniższą w województwie świętokrzyskim (1 418 zł). W porównaniu z 2018 r. w województwie podkarpackim nakłady inwestycyjne na 1 000 pracujących wzrosły o 5,2% (w kraju – o 11,9%). Największy wzrost wystąpił w województwie zachodniopomorskim (o 57,8%), a spadki odnotowano jedynie w województwach: łódzkim, opolskim i śląskim (odpowiednio o: 7,8%, 6,4% i 3,9%).
Mapa. Nakłady inwestycyjne na 1 000 pracujących według województw w 2021 r.
Źródło: Przegląd regionalny. Województwo podkarpackie 2022, Rzeszów 2023, s. 513.
W przedsiębiorstwach województwa podkarpackiego, nakłady inwestycyjne w stosunku do PKB wyniosły 8,2% (w kraju 7,8%). W porównaniu z 2018 r. wskaźnik ten zmalał o 1,3 p.proc., natomiast w skali roku wzrósł o 0,8 p.proc. Wartość wskaźnika dla Polski ogółem była niższa zarówno w odniesieniu do 2018 r., jak i poprzedniego roku (odpowiednio o 0,7 p.proc. i o 0,1 p.proc.).
Wartość brutto środków trwałych w 2021 r. w podmiotach o liczbie pracujących powyżej 9 osób w województwie podkarpackim osiągnęła poziom 92 443,7 mln zł i była wyższa o 18,9% niż w 2018 r. (w kraju wzrost o 18,0%). We wszystkich województwach odnotowano zwiększenie się wartości brutto środków trwałych, a województwo podkarpackie pod tym względem zajęło 6. lokatę w kraju.
W strukturze wartości brutto środków trwałych według sektorów ekonomicznych
w województwie podkarpackim dominował przemysł i budownictwo – 72,8% ogółu (w 2018 r. – 70,4%). Udział sekcji G, H, I, J wyniósł 13,0% (wobec 14,4% w 2018 r.), pozostałych usług – 7,3% (w 2018 r. – 7,5%), a sekcji K i L – 5,2% (6,0% w 2018 r.). W kraju w 2021 r. udział przemysłu i budownictwa w wartości brutto środków trwałych ogółem był równy 58,3% (wzrost o 1,2 p.proc. w porównaniu z 2018 r.), sekcji G, H, I, J – 24,9% (spadek o 0,2 p.proc.), pozostałych sekcji – 8,7% (wzrost o 0,2 p.proc.), a sekcji K i L 6,8% (spadek o 1,2 p.proc.).