2.6. Włączenie społeczne

Dochody i wydatki gospodarstw domowych

W 2022 r. sytuacja materialna gospodarstw domowych zarówno w województwie podkarpackim, jak i w Polsce, pomimo wzrostu przeciętnego miesięcznego dochodu rozporządzalnego, realnie pogorszyła się, co wynika z wysokiego poziomu inflacji. Nominalnie gospodarstwa domowe osiągały większe dochody, jak i ponosiły wyższe wydatki. Poziom przeciętnego miesięcznego dochodu rozporządzalnego na 1 osobę w gospodarstwie domowym (w zaokrągleniu do 1 zł) w 2022 r. wyniósł w województwie podkarpackim 1 829 zł, i był o 421 zł niższy niż przeciętnie w kraju (2 250 zł).

Mapa. Przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na jedną osobę w gospodarstwie domowym według województw w 2022 r.

Źródło: Przegląd regionalny. Województwo podkarpackie 2022, Rzeszów 2023, s. 95.

W ujęciu terytorialnym dochód wyższy od średniej krajowej wystąpił w województwach: mazowieckim, śląskim, podlaskim, zachodniopomorskim, dolnośląskim, łódzkim i lubuskim. Zdecydowanie najwyższe przeciętne dochody na 1 osobę wykazywały gospodarstwa domowe z województwa mazowieckiego – 2 686 zł. Dochody w województwie mazowieckim były wyższe niż przeciętny krajowy dochód na osobę o 19,4%. Najniższe dochody uzyskiwały gospodarstwa z województwa podkarpackiego (1 829 zł) – o 18,7% poniżej średniej krajowej. Kolejnymi województwami z najniższym poziomem przeciętnego miesięcznego dochodu na 1 osobę były województwa: opolskie (mniej o 15,1% od średniej dla Polski), świętokrzyskie (mniej o 11,8%) i pomorskie (mniej o 10,2%).

Dochód rozporządzalny na jedną osobę w gospodarstwie domowym osiągany w województwie podkarpackim był najniższy w Polsce zarówno w 2022 r., jak i w 2019 r. W porównaniu z 2019 r. przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na jedną osobę w gospodarstwie domowym w województwie podkarpackim wzrósł o 358 zł (o 24,3%). W kraju w tym samym okresie wzrósł o 431 zł (o 23,7%).

W 2022 r. nadal utrzymywało się relatywnie duże zróżnicowanie przeciętnych miesięcznych dochodów pomiędzy różnymi grupami społeczno-ekonomicznymi gospodarstw domowych. W województwie podkarpackim najwyższy przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny w 2022 r. w przeliczeniu na 1 osobę odnotowano w gospodarstwach domowych emerytów – 2 063 zł. Na kolejnym miejscu znalazły się gospodarstwa domowe pracowników na stanowiskach nierobotniczych – 1 912 zł oraz pracowników na stanowiskach robotniczych – 1 752 zł. W gospodarstwach osób pracujących na własny rachunek poza gospodarstwem rolnym przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny wyniósł 1 708 zł. Podobnie jak w latach poprzednich najniższym przeciętnym miesięcznym dochodem rozporządzalnym na 1 osobę w 2022 r. dysponowały gospodarstwa domowe rencistów oraz gospodarstwa domowe rolników. Ich przeciętny dochód na 1 osobę wyniósł odpowiednio 1 292 zł i 1 293 zł.

Mapa. Wydatki gospodarstw domowych na jedną osobę według województw w 2022 r.

Źródło: Przegląd regionalny. Województwo podkarpackie 2022, Rzeszów 2023, s. 98.

Przeciętne miesięczne wydatki na 1 osobę w województwie podkarpackim w 2022 r. wynosiły 1 162 zł, natomiast w kraju wydatki te były wyższe o 313 zł. W porównaniu z 2019 r. przeciętne miesięczne wydatki na 1 osobę wzrosły w województwie podkarpackim o 147 zł (o 14,4%), a w kraju o 223 zł (o 17,9%). Najwyższy wzrost wśród województw w analizowanym okresie odnotowano w województwie warmińsko-mazurskim (o 312 zł), a następnie w lubelskim (o 285 zł), zaś najmniejszy dotyczył województwa podkarpackiego.

Nierówności społeczne i zasięg ubóstwa

Do zbadania poziomu nierówności dochodowych najczęściej wykorzystywaną miarą jest współczynnik Giniego (uwzględniający koncentrację dochodów w całej populacji gospodarstw domowych) oraz wskaźnik zróżnicowania kwintylowego (S80/S20 – mierzący relację dochodów w gospodarstwach domowych uzyskujących ich najwyższy poziom do tych, których dochód jest najniższy). Im te wskaźniki osiągają niższe wartości, tym mniejsze jest zróżnicowanie dochodów. Współczynnik Giniego to miara nierówności rozkładu dochodów; przybiera wartość między 0 a 1 (lub po przemnożeniu przez 100, między 0 a 100). Wskaźnik ten osiągnąłby wartość 0 (rozkład jednorodny), gdyby wszystkie osoby miały ten sam dochód, natomiast wartość 1, gdyby wszystkie osoby poza jedną miały dochód zerowy (jedna osoba posiada wszystko, a pozostali nie posiadają nic). Zatem, im wyższa jest wartość wskaźnika, tym większy jest stopień koncentracji dochodów i większe jest ich zróżnicowanie. W badaniu EU-SILC wskaźnik ten wyliczono dla rocznego ekwiwalentnego dochodu do dyspozycji gospodarstwa domowego. Wskaźnik nierówności rozkładu dochodów S80/S20 (wskaźnik zróżnicowania kwintylowego) to stosunek sumy dochodów uzyskanych przez 20% osób o najwyższym poziomie dochodów (najwyższa grupa kwintylowa S80) do sumy dochodów uzyskanych przez 20% osób o najniższym poziomie dochodów (najniższa grupa kwintylowa S20).

Wartość współczynnika Giniego liczona dla dochodu do dyspozycji w Polsce wyniosła w 2021 r. 26,8%, a w 2018 r. 28,5%. Także udział dochodu do dyspozycji 20% osób o najwyższych dochodach do 20% o najniższych (wskaźnik zróżnicowania kwintylowego) w trakcie analizowanego okresu stopniowo się zmniejszał. W 2019 r. wynosił 4,4%, a w 2021 r. spadł do poziomu 4,0%. Zmiany (spadki) w wartościach przedstawionych powyżej wskaźników świadczą o systematycznym spadku nierówności dochodowych w Polsce.

Biorąc pod uwagę współczynnik Giniego, regionem o najwyższym poziomie nierówności był region warszawski stołeczny, w którym miernik ten w 2021 r. przyjmował wartość 29,5% (34,5% w 2019 r.). Natomiast najniższym poziomem nierówności zarówno na obszarze Polski Wschodniej, jak i w kraju charakteryzował się region świętokrzyski – 22,6% (25,8% w 2019 r.). Region podkarpacki charakteryzował się jedną z niższych wartości wśród regionów – 23,7% w 2021 r. oraz 26,2% w 2019 r. Na obszarze Polski Wschodniej najwyższe wartości wskaźnik ten przyjmował w województwie lubelskim (28,3% w 2021 r. oraz 28,8% w 2019 r.). Spadek współczynnika Giniego w stosunku do 2019 r. odnotowano we wszystkich regionach, poza mazowieckim regionalnym i wielkopolskim (wzrost po 0,1 p.proc.). Największy spadek o 5,0 odnotowano w regionie warszawskim stołecznym. W regionie podkarpackim wartość tego wskaźnika zmniejszyła się o 2,5 p.proc.

Wykres. Współczynnik Giniego według regionów w latach 2019 i 2021

Źródło: Przegląd regionalny. Województwo podkarpackie 2022, Rzeszów 2023, s. 103.

Region podkarpacki w przypadku tego wskaźnika charakteryzował się jedną z niższych wartości wśród regionów – 3,5% w 2021 r. oraz 4,0% w 2019 r.

Wykres. Wskaźnik zagrożenia ubóstwem po transferach społecznych według regionów w latach 2019 i 2021

Źródło: Przegląd regionalny. Województwo podkarpackie 2022, Rzeszów 2023, s. 105.

W 2021 roku 17,6% populacji województwa podkarpackiego uzyskało dochody poniżej progu ubóstwa relatywnego, a w kraju zjawisko to dotyczyło 14,8% populacji (w 2019 r. było to odpowiednio 19,4% oraz 15,4%). Ze względu na zróżnicowanie przeciętnego dochodu do dyspozycji w różnych regionach kraju można przypuszczać, że zjawisko ubóstwa relatywnego, opartego na granicy ustalonej w oparciu o ten dochód, również będzie rozkładało się nierównomiernie.

Ostatnie dostępne wyniki cyklicznego Badania Spójności Społecznej przedstawiają informacje za 2018 r. Badanie wykazało, że w województwie podkarpackim odnotowano jedną z najwyższych wartości wskaźnika ubóstwa dochodowego. Dotyczyła ona 19% gospodarstw domowych (w kraju 13%). Pod względem wielkości tego wskaźnika województwo zajmowało 15. lokatę w kraju. W odniesieniu do 2015 r. wskaźnik ten, zarówno w województwie podkarpackim, jak i w Polsce nieznacznie się obniżył (odpowiednio o 2 p.proc i o 1 p.proc.).

Warunki mieszkaniowe

W 2022 r. na terenie województwa podkarpackiego zostało oddane do użytkowania 11 215 mieszkań, tj. o 13,2% więcej niż rok wcześniej i o 21,7% więcej w porównaniu z liczbą mieszkań oddanych w 2019 r. W kraju oddano o 1,6% więcej mieszkań w porównaniu z rokiem poprzednim i o 15,0% więcej w odniesieniu do 2019 r. Łączna powierzchnia użytkowa mieszkań oddanych w województwie podkarpackim wyniosła w 2022 r. 1 185,4 tys. m² i była o 8,3% większa niż przed rokiem i o 26,3% większa niż w 2019 r. (w kraju wzrosła odpowiednio o 1,0% i o 19,8%). Przeciętna wielkość mieszkania oddawanego do użytkowania wynosiła w 2022 r. w województwie podkarpackim 105,7 m² i była o 13,4 m² większa niż przeciętnie w kraju. Największe mieszkania w 2022 r. budowano w województwie świętokrzyskim (109,9 m²), zaś najmniejsze w zachodniopomorskim 78,7 m².

W 2022 r. udział województwa podkarpackiego wśród mieszkań oddanych do użytkowania w kraju wyniósł 4,7% i był o 0,3 p.proc. wyższy niż w 2019 r.

Mapa. Mieszkania oddane do użytkowania na 1 000 ludności według województw w 2022 r.

Źródło: Przegląd regionalny. Województwo podkarpackie 2022, Rzeszów 2023, s. 108.

Na obszarze Polski Wschodniej województwo podkarpackie pod względem liczby mieszkań oddanych do użytkowania na 1 000 ludności w 2022 r. zajmowało trzecią lokatę (5,4). Więcej mieszkań oddanych do użytkowania w przeliczeniu na 1 000 ludności odnotowano w regionie podlaskim (5,7) oraz warmińsko-mazurskim (5,6). Najmniejszym wskaźnikiem charakteryzowały się natomiast regiony świętokrzyski i lubelski, w których wskaźnik ten wynosił odpowiednio 3,7 i 5,1.

Mapa. Zasoby mieszkaniowe na 1 000 ludności według województw w 2022 r.

Źródło: Przegląd regionalny. Województwo podkarpackie 2022, Rzeszów 2023, s. 111.

Na obszarze Polski Wschodniej wskaźnik ten w 2022 r. największe wartości przyjmował w województwie podlaskim (411,7) i warmińsko-mazurskim (396,5).

Korzystający z pomocy społecznej

Na przestrzeni lat 2019-2022 w województwie podkarpackim systematycznie zmniejszała się liczba osób, którym przyznano decyzją poszczególne rodzaje świadczeń z zakresu pomocy społecznej. W 2022 r. w województwie podkarpackim rzeczywista liczba osób, którym przyznano świadczenia pomocy społecznej wyniosła 56,0 tys. osób, tj. o 4,2 tys. mniej niż w 2021 r. i o 22,9 tys. mniej niż w 2019 r.

Ogólna kwota wydatkowana na pomoc społeczną w województwie podkarpackim w 2022 r. wyniosła 194,1 mln zł i była ona o 1,7% większa niż w 2021 r., ale o 6,6% mniejsza niż w 2019 r. W kraju w stosunku do 2021 r. wzrosła o 3,4%, a w odniesieniu do 2019 r. wzrosła o 1,1%. Pomoc pieniężna w 2022 r. stanowiła kwotę 124,2 mln zł, tj. o 6,9 mln zł mniej niż w 2019 r. Udział świadczeń pomocy pieniężnej wynosił 64,0% ogólnej kwoty wydatkowanej na pomoc społeczną (w kraju 62,6%), w 2019 r. było to odpowiednio 63,1% i 65,0%. Natomiast na pomoc niepieniężną przeznaczono w 2022 r. 69,9 mln zł., tj. o 6,7 mln zł mniej niż w 2019 r.

W 2022 r. liczba osób, którym decyzją przyznano świadczenia pomocy społecznej w przeliczeniu na 10 tys. ludności wynosiła w województwie podkarpackim 269,1 osób i była wyższa niż przeciętnie w kraju (240,6). W 2019 r. wskaźnik ten wynosił odpowiednio 370,7 i 314,0.

Wykres. Osoby, którym decyzją przyznano świadczenia pomocy społecznej na 10 tys. ludności według województw w latach 2019 i 2022

Źródło: Przegląd regionalny. Województwo podkarpackie 2022, Rzeszów 2023, s. 129.

Główną formą pomocy była pomoc pieniężna, z której w 2022 r. skorzystało w województwie podkarpackim 46,7 tys. osób (60,7 tys. osób w 2019 r.). Była ona przekazywana w formie zasiłków stałych (z tej formy w 2022 r. skorzystało 8,0 tys. osób wobec 9,3 tys. osób w 2019 r.), z zasiłków okresowych (z tej formy w 2022 r. skorzystało 13,2 tys. osób wobec 16,3 tys. osób w 2019 r.) oraz w formie zasiłków celowych (z tej formy w 2022 r. skorzystało 24,6 tys. osób wobec 34,3 tys. osób w 2019 r.).

W przypadku pomocy niepieniężnej, z której w województwie podkarpackim w 2022 r. skorzystało 28,1 tys. osób (w 2019 r. 41,3 tys. osób) najczęstszą jej formą był posiłek – 20,9 tys. osób (33,9 tys. osób w 2019 r.), następnie usługi opiekuńcze – 5,0 tys. osób (analogicznie jak w 2019 r.) i schronienie – 0,8 tys. osób ( 0,6 tys. osób w 2019 r.). Najmniej osób skorzystało z pomocy niepieniężnej w formie ubrania (10 osób w 2022 r. wobec 66 w 2019 r.

W 2022 r. liczba osób korzystająca z pomocy pieniężnej w przeliczeniu na 10 tys. ludności wyniosła ogółem w województwie podkarpackim 224,3 osób, podczas gdy w 2019 r. było to 285,3 osób (w kraju odpowiednio 223,6 i 281,3 osób). Pomoc ta została w większości oferowana w postaci zasiłku celowego.

Wykres. Osoby, którym decyzją przyznano świadczenia pomocy społecznej na 10 tys. ludności – pomoc pieniężna według województw w 2022 r.

Źródło: Przegląd regionalny. Województwo podkarpackie 2022, Rzeszów 2023, s. 131.

Pomoc ta została w większości oferowana w postaci zasiłku celowego z którego w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców najczęściej korzystały osoby z województwa warmińsko-mazurskiego (184,8 osób), następnie z kujawsko pomorskiego (181,0 osób). Najmniej tego rodzaju pomocy otrzymały osoby z województwa śląskiego – 90,0 osób oraz lubelskiego – 92,6 osób.

Inną formą pomocy jest pomoc niepieniężna, a jej najczęstszą formą we wszystkich analizowanych latach był posiłek. W województwie podkarpackim w 2022 r. z tej formy pomocy korzystało 100,4 osób na 10 tys. ludności, w 2019 r. – 159,2 osób. W Polsce ta forma pomocy objęła średnio 75,8 osób na każde 10 tys. ludności (w 2019 r. – 114,1 osób). Najwięcej osób, którym przydzielono tę formę pomocy (analogicznie jak w 2019 r.) zamieszkiwało województwa warmińsko-mazurskie oraz podlaskie (odpowiednio 140,7 i 116,5 osób), najmniej województwa dolnośląskie i śląskie (odpowiednio 43,5 i 54,3 osoby).

Wykres. Osoby, którym decyzją przyznano świadczenia pomocy społecznej na 10 tys. ludności – pomoc niepieniężna według województw w 2022 r.

Źródło: Przegląd regionalny. Województwo podkarpackie 2022, Rzeszów 2023, s. 133.