3.6. Przeciwdziałanie i minimalizowanie skutków zagrożeń wywołanych czynnikami naturalnymi
3.6. Przeciwdziałanie i minimalizowanie skutków zagrożeń wywołanych czynnikami naturalnymi
Warunki klimatyczne województwa są dość silnie zróżnicowane, co wynika z jego położenia geograficznego oraz rzeźby terenu. Najbardziej zmienne warunki pogodowe występują na obszarze górskim, cechującym się dużą ilością opadów i występowaniem w ciągu roku wiatrów, głównie południowych. Rejon nizinny obejmujący północną część województwa (Kotlina Sandomierska), charakteryzuje się długim upalnym latem, ciepłą zimą i stosunkowo niedużą ilością opadów. Klimat środkowej części województwa, podgórski ma charakter przejściowy pomiędzy nizinnym a górskim (obszar Pogórza Karpackiego). Warunki klimatyczne województwa dodatkowo kształtowane są poprzez nasilające się w ostatnich latach ekstremalne i anomalne zjawiska pogodowe.
Na obszarze kraju i województwa podkarpackiego prognozuje się częstsze ekstrema temperatury, większą intensywność opadów mogących powodować powodzie, o każdej porze roku, wzrost częstotliwości i intensywności silnych wiatrów, powstawanie samoistnych pożarów (w szczególności na terenach leśnych), a także częstsze występowanie suszy, gwałtownych burz, którym towarzyszą gradobicia i trąby powietrzne. Prognozuje się również częstsze występowanie temperatur oscylujących wokół zera stopni Celsjusza zimą.
Temperatury anomalne i ekstremalne
Roczne temperatury powietrza w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat wskazują na znaczne ocieplenie klimatu w Polsce. Do połowy lat 90. XX w. częste były lata bardzo chłodne i ekstremalnie chłodne. Wiek XXI rozpoczął się rokiem ekstremalnie ciepłym, a kolejne lata były również ekstremalnie ciepłe (2008, 2014, 2015, 2018) lub anomalnie ciepłe (2007, 2016). Wyniki monitoringu w okresie wielolecia wskazują na wzrost średniej temperatury o 1°- 2°C na terenie Polski.
W 2022 r. średnia temperatura dla stacji meteorologicznej Rzeszów – Jasionka w 2022 roku wynosiła 9,9°C, natomiast średnia za lata 1991 – 2020 wynosiła odpowiednio 8,9°C[1]. W latach 2014-2018 na terenie województwa podkarpackiego, latem występowały długo utrzymujące się temperatury powyżej 30°C. W sierpniu 2017 r. na terenie województwa podkarpackiego odnotowano temperatury dochodzące do 35°C, podobne temperatury występowały w lipcu 2022 r[2].
Silne wiatry i opady śniegu
Na terenie województwa podkarpackiego najczęściej występują wiatry południowo-zachodnie, zachodnie i północno-zachodnie, co wiąże się z ogólną cyrkulacją atmosferyczną. Największa ich częstotliwość przypada na okres jesienno-zimowy i wiosenny, ale silne wiatry mogą występować w ciągu całego roku. Najczęstsze cisze występują w rejonie Przemyśla. Dla obszarów górskich i podgórskich charakterystyczne jest występowanie zjawisk fenowych, skutkujących wzrostem prędkości wiatru. Wiatry fenowe negatywnie oddziałują na organizm ludzki powodując wiele dolegliwości zdrowotnych i straty gospodarcze np. w postaci wiatrołomów. Na terenie województwa podkarpackiego najczęściej występowały wiatry w przedziale 2-5 m/s i 5-10 m/s. Pojawiały się również wiatry o sile niszczącej tj. powyżej 17 m/s (60 km/h).
Na terenie Polski, w latach 2014–2018, najwięcej zagrożeń związanych z silnymi wiatrami wystąpiło w województwach: wielkopolskim, śląskim, kujawsko-pomorskim, mazowieckim i łódzkim, natomiast zagrożeń spowodowanych intensywnymi opadami śniegu najwięcej odnotowano w również województwach mazowieckim, śląskim i łódzkim, a także w województwach podkarpackim i zachodniopomorskim.
W latach 2014-2018 najwięcej zagrożeń związanych z silnymi wiatrami (powyżej 500) odnotowano w powiatach: krośnieńskim, rzeszowskim, dębickim, strzyżowskim, mieleckim, lubaczowskim, natomiast najmniej zagrożeń zarejestrowano w miastach Przemyśl i Tarnobrzeg oraz w powiatach tarnobrzeskim i niżańskim. Zagrożeń spowodowanych opadami śniegu było najwięcej w rejonach górskich, w powiatach: bieszczadzkim (150), krośnieńskim (110), leskim (81) i sanockim (67). W rejonie górskim intensywność opadów jest zwiększona z uwagi na barierę orograficzną jaką stanowią Karpaty.
Średnia miesięczna wartość prędkości wiatru dla stacji Rzeszów-Jasionka za 2022 rok wynosiła odpowiednio 3,7 m/s, a najwyższa wartość w tym okresie wynosiła 5,6 m/s w styczniu 2022 roku. Maksymalna wartość prędkości wiatru występowała w styczniu, lutym i kwietniu, a wyniosła 16 m/s[3].
Liczba dni mroźnych i zalegania pokrywy śnieżnej jest zróżnicowana w zależności od regionu województwa podkarpackiego. Najmniejsza liczba dni mroźnych i zalegania pokrywy śnieżnej występuje na obszarze Kotliny Sandomierskiej, największa - w rejonie górskim, gdzie w Bieszczadach pokrywa śnieżna może zalegać nawet do 200 dni.
Silne wiatry oraz intensywne i długotrwałe opady śniegu powodowały straty w drzewostanie, budownictwie, rolnictwie i energetyce, a także były przyczyną utrudnień w komunikacji, a w rejonach górskich dodatkowo uszkodzeń w drzewostanach.
Przybory wód, opady deszczu i powodzie
Wysokość opadów atmosferycznych w województwie podkarpackim jest zróżnicowana i w dużej mierze zależna od ukształtowania powierzchni. Mieści się w granicach od ok. 600 mm na obszarach nizinnych (okolice Tarnobrzega), do nawet 1200 mm w Bieszczadach. W porównaniu do innych regionów Polski wysokość opadów jest stosunkowo duża. Roczne sumy opadów z wielolecia 1971- 2000 i 2001- 2010 w wysokościach odpowiednio 629 i 725 mm były jednymi z większych, w tych okresach.
W roku 2022 średnia wartość opadów dla stacji meteorologicznej Rzeszów – Jasionka wynosiła 548,7, porównując to z danymi za rok 2017 suma opadów rejestrowana na stacji meteorologicznej Rzeszów - Jasionka wyniosła 478, oznacza to, że średnia wzrosła w porównaniu rok do roku o 70,7 . Natomiast wartości średnie wieloletnie dla przedziału od 1991 do 2020 wyniosły 651,8. Oznacza to, że średnia suma opadów w za 2022 rok w porównaniu do średniej za lata 1991 do 2020 była niższa[4].
W latach 2014-2018 najwięcej zagrożeń związanych z opadami deszczu (powyżej 300) odnotowano w powiatach: jasielskim, krośnieńskim, sanockim i dębickim, natomiast najmniej (poniżej 100) w miastach: Przemyśl, Krosno, Rzeszów oraz w powiecie tarnobrzeskim. W analizowanym okresie również najwięcej zagrożeń związanych z przyborami wód było w powiatach: jasielskim sanockim i krośnieńskim (powyżej 130), a najmniej (poniżej 10) w miastach Rzeszów, Krosno, Tarnobrzeg oraz w powiecie kolbuszowskim.
Wody powierzchniowe cechują się znacznymi zasobami oraz dużą zmiennością przepływów w czasie, wynikającą ze zróżnicowania warunków hydrologicznych w poszczególnych miesiącach i latach oraz z górskiego charakteru większości rzek województwa podkarpackiego. Duże spadki terenu przy dużych opadach atmosferycznych stwarzają bardzo dobre warunki szybkiego odpływu wód, ale często powodując nagłe wezbrania w ciekach. Ze względu na mało przepuszczalne podłoże i niewielkie zdolności retencyjne zlewni, spływ na ogół odbywa się powierzchniowo. W suchych okresach, w rzekach obserwuje się małe przepływy, natomiast w okresach deszczowych gwałtowne i duże wezbrania. Częste zmiany przepływu sprzyjają procesom erozyjnym koryt brzegów i dna rzecznego. Maksymalne odpływy w rzekach regionu obserwuje się w miesiącach marzec-kwiecień, natomiast odpływy minimalne występują najczęściej we wrześniu.
Zasoby wodne rzek województwa są duże, ale Polska znajduje się w grupie państw, którym grozi deficyt wody. Najzasobniejszą rzeką województwa jest San. Średni roczny przepływ w profilu ujścia tej rzeki do Wisły (San – Radomyśl) wynosi 160 m3 /s. Mniej zasobne są pozostałe duże rzeki województwa: Wisłoka (średni roczny przepływ w profilu ujściowym Wisłoka – Mielec wynosi 45,2 m3 /s), Wisłok (średni roczny przepływ w profilu ujściowym Wisłok – Tryńcza wynosi 34,4 m3 /s) i Tanew (średni roczny przepływ w profilu ujściowym Tanew – Harasiuki wynosi 13,1 m3 /s)30 . Średnie roczne odpływy z podkarpackich rzek są zazwyczaj wyższe od przeciętnego spływu z terytorium Polski, który wynosi 5,6 dm3 /s km2
W zlewniach województwa podkarpackiego spływy jednostkowe wynoszą ponad 8,5 dm3 /skm2 . Zlewnie rzek Mleczki (dopływ Wisłoka) i Lubaczówki zaliczane są do najbardziej ubogich w wodę 31 . Naturalne jeziora nie występują na terenie województwa podkarpackiego. Aktualnie większość wód powierzchniowych jest retencjonowana w 3 dużych zbiornikach zaporowych tj. Solina (472,4 hm3 ), Myczkowce (10,9 hm3 ) i Besko (14,6 hm3 ) oraz kilkudziesięciu innych mniejszych. Oprócz naturalnych wód płynących i sztucznych zbiorników istnieją także stawy rybne, wyrobiska pożwirowe, glinianki oraz liczne sieci rowów melioracyjnych, kanałów znajdujące się głównie w północnej części województwa.
Obszary zagrożenia powodziowego, w tym obszary szczególnego zagrożenia powodziowego, obejmują aż 7,9% powierzchni województwa podkarpackiego tj. ok. 1414 km².
Mapa. Obszary zagrożone powodzią w województwie podkarpackim
Źródło: Informatyczny System Osłony Kraju, Hydroportal, https://wody.isok.gov.pl/imap_kzgw/?gpmap=gpMZP (data dostępu: 29.01.2024r.)
Mapa. Wstępna ocena ryzyka powodziowego. Mapa obszarów zalewowych w regionach wodnych Czarnej Orawy, Dniestru, Górnej-Wschodniej, Górnej-Zachodniej i Małej Wisły
Źródło: Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie, Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Rzeszowie.
Susze
Naturalną cechą klimatu w Polsce są okresowo występujące susze atmosferyczne i będące ich następstwem susze rolnicze powodowane napływem ciepłego i suchego powietrza. Zwiększa się zagrożenie suszą na skutek zachodzących zmian klimatycznych, ale aktualnie zagrożenie to na terenie województwa podkarpackiego jest znacznie mniejsze w stosunku do reszty kraju.
Zagrożenie osuwiskami
Południowa część województwa podkarpackiego, położona w zasięgu Karpat fliszowych, posiada warunki sprzyjające do rozwoju ruchów masowych, m.in. osuwisk. O przebiegu procesów osuwiskowych decydują głównie takie czynnik jak: budowa geologiczna i warunki hydrometeorologiczne oraz działalność człowieka.
Wiedza na temat występowania terenów osuwiskowych pozwala na właściwą lokalizację inwestycji i właściwe zagospodarowanie tych obszarów oraz ograniczanie strat gospodarczych. Inwentaryzacja osuwisk w województwie podkarpackim przeprowadzona została po powodzi w 2001 r. Wykazała ona 2658 lokalizacji osuwisk, przy czym część z nich miała formę aktywną, a część była nieczynnych. Wiele osuwisk uaktywniło się po kolejnej powodzi w 2010 r.
Obecnie realizowany jest ogólnopolski projekt System Osłony Przeciwosuwiskowej, w którego ramach rozpoznano, udokumentowano i opracowano mapy osuwisk i terenów zagrożonych ruchami masowymi dla części terenu województwa podkarpackiego oraz prowadzony jest również monitoring dla 14 osuwisk zlokalizowanych:
- w powiecie jasielskim: w miejscowości Kąty (gmina Nowy Żmigród), Skołyszyn (gmina Skołyszyn), Jasło,
- w powiecie krośnieńskim: Węglówka (gmina Korczyna), Tylawa (gmina Dukla),
- w powiecie sanockim: Międzybrodzie-Iłowaty (gmina Sanok),
- w powiecie leskim: Wołkowyja (gmina Solina),
- w powiecie przemyskim: Aksmanice (gmina Fredropol), Ruszelczyce (gmina Krzywcza), Korzeniec (gmina Bircza),
- w powiecie strzyżowskim: Zaborów (gmina Czudec),
- w powiecie ropczycko-sędziszowskim: Mała (gmina Ropczyce),
- w powiecie dębickim: Braciejowa (gmina Dębica), Słotowa (gmina Pilzno).
Mapa. Zagrożenie osuwiskami w województwie podkarpackim
Źródło: Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, Lokalizacja monitorowanych osuwisk karpackich wraz z ich aktywnością – stan na styczeń 2023. https://www.pgi.gov.pl/osuwiska/123/monitoring-osuwisk.html (data dostępu: 29.01.2024r.)
[1] [1] Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej – Państwowy Instytut Badawczy, Rocznik meteorologiczny 2022,s.18,https://dane.imgw.pl/data/dane_pomiarowo_obserwacyjne/Roczniki/Rocznik%20meteorologiczny/Rocznik%20Meteorologiczny%202022.pdf (data dostępu: 30.01.2024 r.)
[2] [2] Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej – Państwowy Instytut Badawczy, Rocznik meteorologiczny 2022,s.18,https://dane.imgw.pl/data/dane_pomiarowo_obserwacyjne/Roczniki/Rocznik%20meteorologiczny/Rocznik%20Meteorologiczny%202022.pdf (data dostępu: 30.01.2024 r.)
[3] Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej – Państwowy Instytut Badawczy, Rocznik meteorologiczny 2022, s.99,https://dane.imgw.pl/data/dane_pomiarowo_obserwacyjne/Roczniki/Rocznik%20meteorologiczny/Rocznik%20Meteorologiczny%202022.pdf (data dostępu: 30.01.2024 r.)
[4] Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej – Państwowy Instytut Badawczy, Rocznik meteorologiczny 2022, s.18,https://dane.imgw.pl/data/dane_pomiarowo_obserwacyjne/Roczniki/Rocznik%20meteorologiczny/Rocznik%20Meteorologiczny%202022.pdf (data dostępu: 30.01.2024 r.)